تصرف كردند. بدين ترتيب نظم ارتش از هم پاشيد و با فرار سربازان، سلاح هاي بسياري نيز به دست مردم افتاد. پاك سازي نهادهاي نظامي نيز تحول ديگري بود كه موجب شد بسياري از اميران و افسران ارتش از كادر آن خارج شوند. البته، لازم است بازنشستگي اجباري، زنداني و اعدام شدن تعدادي از نظاميان ارشد ارتش را نيز به اين موارد بيفزاييم. [1] .

پس از پيروزي انقلاب تا آغاز جنگ در سال 1359 نيز، كار بنياديني در راستاي تغيير سازمان و فرهنگ ارتش شروع نشده يا اگر آغاز شده بود تا اين زمان به نتيجه ملموسي نرسيده بود. اختلاف در ديدگاه ها و عقايد سياسي مقامات سياسي كشور كه به ارتش نيز تسري يافته بود، عبور ارتش از دوران گذار و انتقال را با مشكلاتي روبه رو كرده بود. [2] در مجموع، اوضاع نظامي ارتش، در وضعيت نامنسجم، انفعالي و شكننده اي قرار داشت و انعكاس اين وضعيت در خارج از مرزها، ايران را كشوري ضعيف و آسيب پذير نشان مي داد.

پيروزي انقلاب اسلامي در ايران و رخدادهاي پس از آن، اين تصور را براي صدام حسين پديد آورد كه ايران ضعيف وآسيب پذير شده است. او استدلال كرد كه اين بهترين فرصت براي الحاق خوزستان به عراق و تغيير

[ صفحه 66]

تصميمي است كه براساس قرارداد 1975 الجزيره درباره اروندرود گرفته شده است؛ بنابراين، به زمينه سازي هاي سياسي ونظامي گسترده اي مشغول شد. دولت عراق از تهديدهاي ناشي از صدور انديشه انقلاب اسلامي ايران كه متوجه كشورهاي اسلامي عربي بود، سود جست و با مبالغه و بزرگ نمايي آنها، بيشتر كشورهاي عربي

را در جبهه واحدي عليه ايران گرد آورد. البته بايد يادآور شد كه امواج تهديد كننده انديشه انقلاب اسلامي در ميان كشورهايي كه جمعيت شيعه داشتند، محسوس تر بود. در صحنه نظام بين المللي هم، غرب، به ويژه امريكا، در پي سرنگوني حكومت ژاندارم خليج فارس - محمدرضا پهلوي - و پيروزي انقلاب اسلامي، منافع خود را به صورت روزافزوني در معرض تهديد مي ديد. در اين شرايط، امريكا و دولت هاي عربي تمايل داشتند كه دولت توتاليتر عراق، نقش ژاندارم جديد منطقه را ايفا كند؛ بنابراين، تأكيد صدام حسين به شعار ناسيوناليسم عربي، سياست مناسبي در اين راستا محسوب مي شد. [3] .

عراق در پي تمهيداتي كه انجام داده بود، به تدريج از اوايل سال 1358، موضع تهاجمي خود را عليه ايران آشكار ساخت و از زمين، هوا و دريا تعرضات پراكنده اي را به تماميت ارضي ايران در نواحي مرزي آغاز كرد. اين تعرضات به طور پراكنده تا شهريور 1359 ادامه يافت، اما در اين زمان، شدت بيشتري يافت، به طوري كه در اواسط اين ماه، در اثر آتش توپخانه عراق عده اي از غيرنظاميان ايراني در مناطق مرزي كشته و زخمي شدند. [4] در نهايت، پس از ماه ها تجاوز و حملات پراكنده به حريم جمهوري اسلامي در 31 شهريور 1359 هم زمان با نخستين هفته آغاز به كار دولت رجائي، عراق جنگ تمام عياري را عليه ايران آغاز كرد. بدين ترتيب، دولت رجائي با جنگ متولد شد. با اين مقدمه به بررسي ديدگاه ها، مواضع و عملكرد دولت وي در جنگ ايران و عراق مي پردازيم.

بحراني سياسي و عوامل ديگر، مردم و مسئولان غافلگير شدند؛ زيرا، با وجود تحركات فزاينده نظامي عراق در مرزها، تغيير چنداني در استراتژي نظامي و آرايش دفاعي نيروهاي ايراني صورت نگرفته بود. البته، در كنار علل سياسي، تحليل هاي نادرست برخي از فرماندهان نظامي و استنتاج نادرست آنها مبني بر عدم حمله عراق در آينده نزديك و اعلام اين موضوع به سلسله مراتب ارتش و بازگرداندن بخش درخور توجهي از نيروهاي مستقر در مرزها به پادگان هاي خود، در اين زمينه مؤثر بوده است.همين امر به خودي خود بيانگر ضعف ارتش ايران در برابر ارتش عراق بود. [5] از نظر سياست خارجي نيز، دولت ايران تمهيداتي را براي مقابله با تجاوز عراق انجام نداده بود؛

[ صفحه 67]

بنابراين، هم در زمينه سياسي و هم در زمينه نظامي، واكنش دولت ايران، دفاعي و انفعالي بود و در واقع، ديگر فرصتي براي فرآيند سازي سياسي و نظامي وجود نداشت.

در اين زمان، قوه مجريه يا دولت دو بخش رياست جمهوري و نخست وزيري را شامل مي شد. ابوالحسن بني صدر به عنوان رئيس جمهور، فرماندهي كل نيروهاي مسلح و رئيس شوراي عالي دفاع، در زمينه تصميم گيري هاي مربوط به جنگ نسبت به محمد علي رجائي به عنوان نخست وزير در مرتبه بالاتري قرار داشت؛ بنابراين، وظايف و حوزه تصميم گيري و عملكرد رجائي و دولتش متوجه تداركات جنگ؛ تأمين هزينه ها؛ رفع پيامدهاي منفي جنگ مانند بيكاري، اسكان آوارگان و مهاجرين جنگ؛ سياست خارجي جنگ و اموري مانند آن مي شد. در واقع، دو مقام عالي قوه مجريه (رئيس جمهور و نخست وزير) در زمينه جنگ،

نظاميان، دفاع و ساير مسائل و امور نظامي وحدت نظر نداشتند و در انديشه و عمل، داراي اختلافات ماهوي بودند. بدين ترتيب، نخست ديدگاه هاي رجائي را در زمينه جنگ و نظاميان تبيين و ترسيم مي كنيم و سپس عملكرد دولت وي را در عرصه مسائل داخلي و سياست خارجي جنگ مورد بررسي قرار مي دهيم.

از به كارگيري نيروهاي مردمي و انقلابي (سپاه وبسيج) در جنگ خودداري مي كرد و با نسبت بدان تمايل چنداني نشان نمي داد. [13] .

اصولا افكار و بينش نيروهاي خط امام و نهادهاي انقلابي با افكار بني صدر و جناح منتسب به او چندان سازگاري نداشت. سپاه، كميته ها و بسيج، عمده ترين نيروهاي انقلابي و مردمي بودند كه با بني صدر رابطه خوبي نداشتند. البته، عكس اين رابطه نيز صادق بود. بني صدر با اختيارات كاملي كه در زمينه امور مختلف جنگ داشت، از تقويت و گسترش اين نيروها جلوگيري مي كرد. از جمله اين كه سلاح كم تري در اختيار آن ها مي گذاشت يا اجازه شركت در عمليات نظامي عليه نيروهاي دشمن را به صورت مستقل به آنها نمي داد. اين اختلافات يكي از معضلات درخور توجه جنگ و از موانع هماهنگي و تشريك مساعي سپاه و ارتش بود. از طرف ديگر، اين دو نيرو توان آن را نداشتند كه بتوانند به تنهايي و به طور جداگانه وارد عمل شوند و به پيروزي دست يابند. [14] .

استراتژي و نگرش نخست وزير نسبت به جنگ تا حدي در نقطه مقابل بني صدر قرار داشت. رجائي و كابينه اش در طيف نيروهاي خط امام و طرفداران نيروهاي

[ صفحه 68]

مردمي و انقلابي قرار داشتند. به گفته وي: «جنگ تداوم سياست امريكا در مقابله با نظام جمهوري اسلامي و براي نابود كردن انقلاب اسلامي و خاموش كردن نور خدا مي باشد كه به كشور ايران تابيده است.» [15] او معتقد بود كه دولت عراق با برخورداري از حمايت هاي سياسي و نظامي امريكا، با بسترسازي هاي پردامنه و محاسبات و

تحليل هاي رايج نظامي و سياسي جنگ را عليه ايران آغاز كرده است، اما از يك نكته و اصل مهم به كلي غافل است و توان درك و تحليل آن را ندارد و آن گفتمان عقيدتي ارزش محور حاكم بر جنگ و نقش نيروهاي مردمي در تعيين سرنوشت جنگ است. بدين ترتيب مشاهده مي شود كه وي به بعد عقيدتي جنگ توجه ويژه اي داشت و معتقد بود كه با توسعه دايره سياسي - ايدئولوژيك در نيروهاي نظامي و در نهايت، ايجاد ارتش مردمي و مكتبي مي توان دشمن را شكست داد. [16] از نظر وي، جنگ تحميلي، جنگ كشور با كشور نيست، بلكه جنگ عقيده با عقيده است. [12] وي سپاهيان ايراني را در برابر نيروهاي عراقي، لشكريان اسلام مي ناميد و هدف آنها را از جنگ تحقق اسلام و آرمان هاي اسلامي و انسان سازي مي دانست. [13] رجائي براي ايمان نيز جايگاه ويژه اي قائل بود: «در اين جنگ، اگر تمام هواپيماها و سلاح هاي ما نابود شوند و ما دست خالي بمانيم، آن وقت است كه تازه جنگ ما شروع مي شود و ما با چنين ايماني كه داريم، صدام و اربابانش را دفن خواهيم كرد.» [14] .

او ضمن تأكيد بر نقش و جايگاه ارتش، به سپاه پاسداران انقلاب اسلامي توجه ويژه اي داشت و آن را از بعد ديگري مي نگريست. وي سپاه را پيش از آن كه يك نيروي نظامي صرف بداند، نيرويي ايدئولوژيك و انقلابي مي دانست و آن را به دليل برخاستن از بطن توده هاي مردم و همفكري كامل با انقلاب، اميد انقلاب و ارتش انقلاب مي ناميد. [15] در انديشه او، ارتش زماني مي توانست عملكرد قابل قبول و

مثبتي را ارائه دهد كه در سايه آموزش هاي عقيدتي، با سپاه همگن و همسان باشد و تنها در اين صورت است كه مردمي مي شود. وي هماهنگي و وحدت بين نيروهاي نظامي را ضامن پيروزي در جنگ مي دانست. [16] در مجموع، ديدگاه ها، مواضع و سياست رجائي و دولتش در قبال جنگ تحميلي، آرمان گرا، مردمي، ايدئولوژيك و توحيد محور بود.

در ادامه مقاله، پس از تبيين انديشه و استراتژي رجائي درباره جنگ و نيروهاي نظامي و مقايسه مختصر آن با انديشه واستراتژي بني صدر، به تبيين عملكرد دولت وي در قبال جنگ، در دو بخش سياست داخلي و سياست خارجي مي پردازيم.

كارهايي كه خيلي مهم بود، ما بيشتر متكي باشيم به نيروهاي مردمي در جنگ. بيش از آن كه روش كلاسيك مورد نظر ما باشد، بايد نيروهاي داوطلب مورد توجه قرار گيرند. به اين حرف واقعا معتقد بود كه مي زد و طرح هايي كه در زمان ايشان ريخته شد طرح هايي بر اين اساس بود... اولين طرح پيروز ما كه آقاي رجائي در

[ صفحه 69]

آن خيلي مؤثر بود، يعني در بنياد فكري اش، طرح عمليات شرق كارون بود كه نيروهاي عراق را در شمال آبادان به طور فاحشي شكست داديم و آن شروع كار ما بود. آقاي رجائي در اين جا خيلي سرمايه فكري و بحثي گذاشت... در اين شيوه جنگ، مرحوم آقاي رجائي حق و سهم دارد و در جا انداختن اين طرح در شوراي عالي دفاع و سپس به ميدان كشيدن اين شيوه». [19] .

نقل، صنعت، كشاورزي، اشتغال و ارزاق تشكيل مي شد.

نخستين اقدام ستاد بسيج اقتصادي كشور در زمينه نحوه توزيع و سهميه بندي نفت، گاز و بنزين و بعد از آن، به دليل ناامني و در معرض تهديد بودن بنادر ايران، درباره ايجاد تسهيلاتي در زمينه تخليه بار كشتي ها در بنادر امن ايران و بنادر بمبئي و كراچي بود. مدتي بعد، در تاريخ 19 آبان 1359، ستاد با توجه به چهارچوب سياست اقتصادي دولت و موقعيت جنگي كشور اقدام به سهميه بندي كالاهاي اساسي از جمله نفت، بنزين، قند و شكر، روغن، پودرهاي پاك كننده و غيره نمود و در اين راستا، كالا برگ هايي را چاپ و توزيع كرد. [23] .

رجائي هدف و برنامه دولت را از اجراي اين طرح، توزيع ثروت و امكانات بيت المال به صورت مساوي و عادلانه بين مردم اعلام نمود. وي گفت: «از نظر كميت، در رابطه با جنگ ما در بنادر با مشكلاتي رو به رو هستيم و از نظر واردات، در يك محدوديت قرار گرفته ايم، ولي از نظر كيفيت، ما از آن ابتداي انقلاب برنامه اي داشتيم كه اين زندگي مصرفي شديدي كه غرب بر ما تحميل كرده به تدريج به يك زندگي متعادل تبديل كنيم و حال يك توفيق اجباري است كه براي ما پيش آمده است.» [24] .

كاهش درخور توجه صادرات نفت، از كار افتادن پالايشگاه آبادان وآسيب ديدن پالايشگاه هاي مهم ديگر مانند پالايشگاه تبريز، انسداد بنادر، كاهش درآمدهاي ناشي از واردات و صادرات كالاها و غيره، هم زمان با افزايش مخارج وهزينه ها، ازمشكلات حاد اقتصادي كشور بود كه دولت مي كوشيد از راه هاي مختلف،

به ويژه صرفه جويي، بخشي از آن را حل كند. [25] .

شيلات براي تأمين نيازهاي جبهه كار توليد خود را با ظرفيت كامل ادامه دادند و ديگر تجهيزات و امكانات مؤسسات و شركت هاي دولتي كه قابل استفاده در جبهه هاي جنگ بودند، نيز بدين امر اختصاص يافتند. براي نمونه، بخشي از كشتي هاي تجاري يا صيادي براي حمل ونقل سپاهيان و مايحتاج آنها در اختيار ارگان هاي نظامي قرار گرفتند. [30] يا تجهيزات و ماشين آلات راه سازي و مكانيكي تغيير كاربري پيدا كردند.

تهيه جنگ افزار و خريدهاي نظامي نيز از جمله وظايف دولت بود. البته، نظر رجائي دراين زمينه آن بود كه خريد و داشتن سلاح به تنهايي، حتي سلاح هاي پيشرفته، بدون داشتن فناوري آن، با انقلاب متناسب نيست و تنها متضمن منافع و عملي شدن خواست واهداف امپرياليسم است. به گفته وي: «بايد ارتشي را پشتيبان انقلاب قرار بدهيم كه جنگ افزارش را خودش تهيه كند.» [31] اما اين حرف به اين معني نبود كمه وي با خريد سلاح مخالف است، بلكه هدف غائي او خودكفائي از نظر تجهيزات و جنگ افزارهاي نظامي بود. به هر حال، بديلي كه دولت وي جايگزين كمبود يا نبود فناوري پيشرفته نظامي كرد، مردمي و ايدئولوژيك كردن جنگ بود. رجائي موازنه قدرت و ستيز با عراق و ابرقدرت ها را در ايمان مردم جست و جو مي كرد، نه در سلاح. بدين معنا كه ايراني نمي تواند دشمن را با سلاح هايي كه از خود او گرفته است، شكست دهد.وي در توجيه اين راهبرد مي گويد:

«به منظور مقابله هر چه بيشتر با دشمنان، طرح بسيج مردم براي مقابله با اين جنگ در طرح هاي دولت گنجانده شده است، چرا كه اين جنگ، جنگي

نيست كه ظرف چندروز تمام شود و اين نه به لحاظ آن است كه عراق قدرت

[ صفحه 71]

دارد و مي تواند براي مدتي در مقابل رزمندگان ما مقاومت كند، بلكه همان طوركه بارها گفته ام، اين عراق نيست كه با ما مي جنگد، بلكه ابرقدرتي مانند امريكاست. با اسلحه هاي متعددي كه ما در اختيار داريم تا پايان جنگ با اين ابرقدرت نمي توانيم مقابله كنيم. براي ما عراق خيلي زودتر از آنچه كه صاحب نظران تصور مي كنند به زانو درخواهد آمد، ولي دشمن اصلي ما امريكاست كه مي خواهد در اين جنگ فرسايشي اسلحه هاي ما تمام شود و ما را مجبور سازند تا نظر ايشان را بپذيريم.» [32] .

وزير امور خارجه، با مشكلات فراواني رو به رو بود. از جمله اين كه سياست خارجي به حالت ركود درآمده بود و بيشتر سفارت خانه هاي ايران در كشورهاي خارجي و حتي كشورهاي اسلامي عضو جبهه پايداري عرب كه حامي ايران بودند، تعطيل شده بودند. در مجموع، وزارت امور خارجه به دليل نداشتن وزير به يك انقطاع سازماني دچار شده بود و بخش هاي مختلف اين وزارت خانه با از دست دادن ارتباط سازماني خود، از هماهنگي و انسجام لازم برخوردار نبودند. [35] تنها پس از عزل بني صدر، با انتخاب ميرحسين موسوي به سمت وزير امور خارجه ايران [36] اقداماتي براي رفع اين كاستي ها انجام شد كه آن هم با ماه هاي پاياني دولت رجائي مقارن بود.

[ صفحه 72]

فقدان سياست خارجي فعال و مناسب در نخستين ماه هاي جنگ، با فعاليت هاي گسترده ديپلماتيك عراق و مسافرت هاي متوالي ديپلماتيك سعدون حمادي، وزير خارجه عراق و ملاقات هاي وي با سران كشورهاي مختلف جهان و جلب نظر مساعد و كمك هاي آنها به نفع كشور متبوعش مصادف بود. در اين ميان، كشورهاي خارجي حامي عراق، به ويژه امريكا بدون اين كه در معرض واكنش هاي سياست خارجي ايران قرار گيرند، با آسودگي خاطر سياست هاي خود را اعمال و اعلام مي كردند. در اين فضاي سياسي، امريكا اعلام كرد كه: «اين كشور به تمام كشورهايي كه از جانب ايران احساس خطر مي كنند، كمك مي كند.» هر چند پيش از اين نيز، بيشتر كشورهاي دنيا عليه ايران و در واقع، انقلاب اسلامي اعلام موضع كرده بودند، اما فقدان سياست خارجي فعال آنها را بيش از پيش گستاخ كرد. تنها سوريه، ليبي والجزاير

تا حدي از ايران حمايت كردند. از ميان اين سه كشور نيز، در نهايت دولت سوريه اعلام كرد كه: «صدام يك عامل امپرياليسم است و نقش شاه سابق [محمدرضا پهلوي] را بازي مي كند.» [37] .

مسئله ديگر در ارتباط با سياست خارجي جنگ، لزوم طرح آن در مجامع و سازمانهاي بين المللي بود. پس از آغاز جنگ، دولت عراق سعي كرد با طرح آن در شوراي امنيت سازمان ملل متحد، ابتكار عمل را در دست گيرد و ايران را آغازگر جنگ معرفي كند، اما دولت ايران چنين كاري نكرد.

تا پيش از تصويب قطع نامه 479 شوراي امنيت درباره جنگ ايران و عراق، ايران براساس اين اعتقاد كه شوراي امنيت زائده وزارت امور خارجه آمريكاست، دعواي خود را به شوراي امنيت عرضه نكرد. [38] رجائي شخصا به عملكرد مجامع بين المللي اعتقاد و اميدي نداشت. به گفته وي: «ابرقدرت ها و مستكبرين، مجامع بين المللي را براي منافع خود به وجود آورده اند و يك كشوري مانند ايران اگر به اميد مجامع بين المللي و قراردادهاي بين المللي باشد هميشه محكوم به شكست است.» [39] اما در دومين ماه جنگ، دولت روش خود را تغيير داد و علي شمس اردكاني، نماينده دائم ايران در سازمان ملل، از شوراي امنيت خواست تا تجاوز عراق را دست كم براي حمايت از مشروعيت شوراي امنيت محكوم كند.

دستگاه ديپلماسي ايران از نظر تبليغات خارجي نيز در مقايسه با عراق، فعاليت به مراتب كمتري داشت و با توسل به آرمان گرايي، واقعيت هاي موجود در عرصه روابط بين المللي را تا حدي ناديده گرفت.

مسئوليت حفظ صلح و امنيت بين المللي را بر عهده دارد، شوراي امنيت سازمان ملل متحد است. براساس فصل هاي پنجم، ششم و هفتم منشور سازمان ملل متحد، به دليل وقوع تجاوز از سوي عراق،

[ صفحه 73]

شوراي امنيت سازمان ملل متحد بايد به وظيفه خود مبني بر حفظ صلح و امنيت بين المللي عمل مي كرد. [40] بر اين اساس، در نخستين روز آغاز رسمي جنگ (31 شهريور 1359 / 22 سپتامبر 1980) كورت والدهايم، دبيركل وقت سازمان ملل متحد، ضمن مذاكره با نمايندگان دو دولت ايران و عراق در سازمان ملل، پيشنهاد كرد كه وي تلاش هاي خود را براي كمك به حل مسالمت آميز اختلافات دو كشور به كار بندد. [41] روز بعد، شوراي امنيت بنا به درخواست دبير كل سازمان ملل، تشكيل جلسه داد و در پايان، نخستين موضعگيري خود را در قبال جنگ ايران و عراق به صورت بيانيه زير صادر كرد:

«اعضاي شورا پس از مشورت با يكديگر عميقا نگران آن اند كه اين برخورد (جنگ ايران و عراق) مي تواند به طور جدا فزاينده اي گسترش يابد. از ايران و عراق مي خواهند به عنوان اولين قدم به سوي راه حل منازعه از كليه اقدامات مسلحانه و همه اعمالي كه ممكن است وضعيت خطرناك فعلي را وخيم تر كند، دست بردارند و اختلافات خود را از طريق صلح آميز حل نمايند. هم چنين، اعضاي شورا از پيشنهاد كاربرد مساعي جميله دبير كل حمايت مي نمايد.» [42] .

دو طرف درگير در قبال اين بيانيه هيچ نوع واكنش جدي از خود نشان ندادند. به دليل ادامه جنگ، بار ديگر شوراي امنيت

در 6 مهر 1359 ( 28 سپتامبر 1980)، تشكيل جلسه داد و قطع نامه 479 خود را كه نخستين قطع نامه شورا درباره جنگ ايران و عراق بود، صادر كرد. [43] عراق فوران اين قطع نامه را پذيرفت، ولي دولت ايران در واكنش به آن اعلام كرد تا زماني كه تجاوز عراق عليه ايران ادامه يابد و نيروهاي عراق در داخل خاك ايران به تجاوز و اقدامات خراب كارانه خود ادامه دهند، نمي توانيم قطع نامه را بپذيريم و بدين ترتيب، از پذيرش آن خودداري كرد. [44] .

قطع نامه 479 بيانگر موضع ضعيف شوراي امنيت در قبال جنگ بود؛ زيرا، در اين قطع نامه، ضمن ناديده گرفتن تجاوز عراق به قلمروي ايران و محكوم نكردن آن، به نقض تماميت ارضي و آتش بس نيز هيچ گونه اشاره اي نشده و از نيروهاي متجاوز نيز خواسته نشده بود كه به مرزهاي قبل از تجاوز عقب نشيني كنند. [45] با اين حال، نخستين واكنش هاي مهم ترين نهاد بين المللي حفظ صلح، هيچ اميدي براي برقراري صلح به دنبال نداشت.

دولت عراق با مشاهده موضع ايران، فرصت را براي بهره برداري تبليغاتي و جنگ طلب معرفي كردن ايران مغتنم شمرد و با طرح شروط زير، به ايران پيشنهاد صلح داد:

1. به رسميت شناخته شدن حقوق ارضي عراق از سوي ايران؛

2. قطع مداخله ايران در امور داخلي عراق؛

3. قول متقابل براي رعايت مناسبات حسن هم جواري؛ و

4. بازگرداندن جزاير تنب بزرگ، تنب كوچك و ابوموسي كه در سال 1971 به تصرف ايران درآمده بودند به صاحبان برحق عرب آنها (رأس الخيمه و شارجه) [46] .

دولت ايران در واكنش به شروط مزبور، آنها را محكوم كرد و تنها شرط پايان جنگ را عقب نشيني كامل نيروهاي عراقي از سرزمين هاي اشغالي ايران قرار داد. [47] .

پس از اين كه قطع نامه 479 شوراي امنيت و شروط اعلام شده عراق از سوي دولت ايران رد شد، دولت عراق با طرح جنگ طلبي ايران، تجاوزات خود را در قلمروي دولت ايران گسترش داد و بخش هاي ديگري از خاك ايران را به تصرف خود درآورد. در حالي كه جنگ با شدت تمام ادامه داشت، شوراي امنيت سازمان ملل طي مهرماه چندين جلسه خود را نيز به موضوع جنگ ايران و عراق اختصاص داد كه نتيجه اي در بر نداشت. [48] .

در طول دوره دولت رجائي، ايران كم ترين حضور را در سازمان هاي بين المللي براي اعلام مواضع و ديدگاه هاي خود داشته است. موارد معدود حضور آن نيز براساس عرف رايج ديپلماتيك نبوده و ويژگي انقلابي و آرمان گرايي بر آنها حاكم بوده است.

همان طور كه گفته شد دولت رجائي وزير امورخارجه نداشت و خود وي سرپرستي وزارت خانه مزبور را برعهده گرفته بود؛ بنابراين، پس از طرح مسئله جنگ ايران و عراق در سازمان ملل متحد و ضرورت شركت نماينده ايران در جلسه شوراي امنيت، رجائي خود در 26 مهرماه 1359 در رأس هيئتي به آن سازمان سفر كرد و طي دو بار ديدار و گفت و گو با دبير كل وقت سازمان ملل و سخنراني در جلسه شوراي امنيت، مواضع و ديدگاه هاي دولت ايران را در قبال جنگ تبيين و تشريح كرد. [49] .

رجائي با مشاهده ناكارآمدي شوراي

امنيت سازمان

[ صفحه 74]

ملل و فرصت طلبي و جنگ نظامي و تبليغاتي دولت عراق، به صراحت اعلام كرد كه ما قرارداد صلح را در خونين شهر با خون خود امضا خواهيم كرد. [50] بدين ترتيب، سفر رجائي به سازمان ملل اميد صلح را در پي نداشت؛ بنابراين، وي درباره انگيزش سفرش در چنين شرايطي گفت: «ما به عنوان اين كه در اين جنگ مورد تجاوز قرار گرفته و مظلوم هستيم، مي رويم تا چهره اين ظالم كافر را به جهانيان نشان دهيم.» [51] در مدت اقامت در نيويورك نيز، در ديدار با دبيركل سازمان ملل، در واكنش به اظهارات كورت والدهايم مبني بر اين كه اگر ايران قرباني جنگ و تجاوز است، چرا تاكنون شكايتي را به اين سازمان ارايه نكرده است؟ پاسخ داد: «واقعيت اين است كه مردم مورد ستم، بر اساس تجاربي كه در چنين مواردي دارند، شكايت نمي كنند و مي گويند، اينجا محل ظالم هاست تا به اعمال آنها جنبه قانوني بدهد... چرا كه مي بينيم شورا نتوانسته است كه حق مظلومان را بگيرد» هم چنين گفت: «به نظر ما، شورا مرجع جدي قابلي كه براي مردم كار بكند، نيست. من به خود حق مي دهم بگويم كه شايد شوراي امنيت احتياج به يك تجديد سازمان و قواعد داشته باشد. در حقيقت، به نظر مي رسد كه شوراي امنيت بيشتر يك مركز اطلاعاتي در جامعه جهاني است. حال آن كه دنياي ما نيازمند به يك دستگاه جدي اجرايي است تا در موقع لزوم، بتواند جلوي انحراف كساني را كه قدرت در دست آنهاست، بگيرد.» [52] در جلسه شوراي امنيت نيز، با صراحت

انقلابي طي يك سخنراني مستند و مستدل به علل تجاوز عراق به ايران، موضع دولت ايران، سياست كشورهاي مختلف در قبال جنگ و افشاگري عليه حاميان بغداد در جنگ عليه جمهوري اسلامي پرداخت. وي در بخشي از سخنانش گفت:

«شركت ما در اين شورا به منظور دادخواهي يا انتظار دفع تجاوز نظامي نيست. رجاء واثق داريم كه اولا، شوراي امنيت با پذيرفتن حق وتو براي زورمندان و دارا بودن مشكلات ديگر، عملا قادر به خدمت جدي به ملل محروم و مستضعف جهان نيست و ثانيا، تاريخ گذشته شورا بيانگر اين واقعيت است كه در مواردي هم كه شورا قادر به اتخاذ تصميمات اصولي تحت فشار افكار عمومي جهان گرديده، باز هم در اثر مخالفت يك يا چند ابرقدرت، ضمانت اجرايي براي تصميمات مزبور نداشته است...

من صريحا اعلام مي كنم ملت ما مصمم است حتي با دنبال كردن يك جنگ طولاني و مردمي نه تنها متجاوزين را سر جاي خود بنشاند، بلكه با اين عمل خود ملت برادر و مسلمان عراق را نيز به ماهيت رژيم ضد مردمي و نيز وابسته صدام هر چه بيشتر آشنا سازد و جوابي دندان شكن به امپرياليسم امريكا دهد كه مستقيم يا غيرمستقيم به دولت بعث عراق كمك مي نمايد...» [53] .

در عمل سفر رجائي به سازمان ملل هيچ نتيجه و دستاورد ملموسي براي ايران در بر نداشت و حتي موضعگيري تند و راديكال رجائي باعث وخيم تر شدن اوضاع و تعميق و تشديد خصومت شد. از اين تاريخ تا 22 ماه بعد، سازمان ملل در قبال جنگ ايران و عراق سكوت اختيار كرد و واكنش چنداني نشان

نداد. در سايه اين سكوت طولاني، دولت عراق ضمن راه انداختن تبليغات دامنه دار براي جنگ طلب معرفي كردن ايران و مخدوش كردن چهره ايران در عرصه بين المللي، جنايات جنگي بي شماري را در جبهه هاي جنگ مرتكب شد و مخدوش كردن و مواضع خود را در خاك ايران تحكيم كرد. [54] .

[ صفحه 75]

مهر 1359 ( 28 سپتامبر 1980)، حبيب شطي، دبير كل سازمان كنفرانس اسلامي، همراه هيئتي به سرپرستي محمد ضياء الحق، رئيس جمهور پاكستان و عضويت ياسر عرفات، رئيس سازمان آزادي بخش فلسطين، به تهران و بغداد سفر كرد. در تهران، ابوالحسن بني صدر، رئيس جمهور وقت به هيئت اعلام نمود كه ايران براي پذيرش آتش بس دو شرط دارد:

1) عقب نشيني نيروهاي عراق از خاك ايران؛ و

2) تعهد كامل عراق به عدم دخالت (مستقيم و غير مستقيم) در امور داخلي ايران. [56] .

هم چنين، بني صدر به هيئت مزبور گفت: «ميانجيگري بين حق و باطل بي معناست و ايران در طرف حق قرار دارد.» [57] رجائي نيز به عنوان نخست وزير اعلام كرد: «ما ميانجيگري را نخواهيم پذيرفت. اين جنگ، جنگ با كشور نيست؛ جنگ عقيده با عقيده است. ما به هيچ وجه بحث سياسي و مذاكره و حسن نيت را به معناي كسي كه بخواهد ما را تشويق به مذاكره كند، نمي پذيريم.» [58] وي در واكنش ديگري، گفت: «چون ما از انقلابمان دفاع مي كنيم وعراق را نيز دشمن انقلابمان مي دانيم. تنها شهادت است كه ما را از صحنه نبرد خارج خواهد كرد. به همين جهت است كه ما به هيچ وجه بحث ميانجي و مذاكره و حتي حسن نيتي كه بخواهد ما را تشويق به مذاكره كند نمي پذيريم.» [59] اما در بغداد، وضعيت متفاوت بود. صدام حسين براي انجام مذاكرات مستقيم و غير مستقيم هر سازمان بين المللي ابراز آمادگي كرد، هر چند در عمل، هيچ اتفاقي جز بهره برداري سياسي و تبليغاتي عراق از اين موضعگيري ها روي نداد. در 29

مهر 1359 ( 21 اكتبر 1980) ، اعضاي هئيت مزبور بار ديگر براي جلب رضايت ايران نسبت به كار كميته حسن نيت سازمان كنفرانس اسلامي به ايران آمدند. اين بار، حبيب شطي با امام خميني (ره) نيز ديدار و گفت و گو كرد. [60] امام (ره) در اين ملاقات اظهار كردند: «الان جنگ در ايران است واين خود دليل تهاجم (عراقي ها) بر ماست. و اگر ما مهاجم بوديم در عراق بوديم» [61] اين بار نيز، تلاش هاي هيئت حسن نيت سازمان كنفرانس اسلامي بي نتيجه بود و رجائي به حبيب شطي گفت: هيچ گونه مذاكره و عملي قبل از خروج مزدوران عراقي از ايران انجام نخواهد گرفت.» [62] تنها نتيجه اين بود كه امام (ره) اعلام كردند سران كشورهاي اسلامي مي توانند براي مشاهده جنايت هاي صدام به ايران بيايند.

در 2 بهمن ماه 1359 حبيب شطي براي سومين بار به ايران سفر كرد. هدف وي از اين سفر متقاعد كردن سران جمهوري اسلامي براي شركت در اجلاس 8 بهمن ماه 1359 سران سازمان كنفرانس اسلامي در طائف بود. اين

[ صفحه 76]

نخستين اجلاس سازمان كنفرانس اسلامي پس از آغاز جنگ ايران وعراق بود كه ايران به دليل حضور صدام حسين از شركت در آن خودداري كرد. رجائي در پاسخ به تلاش هاي حبيب شطي گفت:

«با شركت صدام در كنفرانس، ما مطمئن شديم كه كشورهاي شركت كننده به ماهيت رژيم صدام پي نبرده اند! لذا، ما با عدم شركت در كنفرانس مي خواهيم اين سؤال را براي همه مسلمانان جهان مطرح كنيم كه آيا اجلاس سران سازمان كنفرانس اسلامي مي تواند تشكيل شود، بدون آن كه

برادرانمان در جهان اسلام از آنچه بر سر مردم مسلمان و انقلابي ايران از دست صدام آمده است بي اطلاع باشند... صدام كه به ما تجاوز كرد، نه تنها بايد مورد سرزنش كشورهاي اسلامي قرار گيرد بلكه بايد از جامعه اسلامي نيز طرد شود.» [63] .

در اين كنفرانس، براي نخستين بار موضع سازمان كنفرانس اسلامي درباره جنگ ايران و عراق در چارچوب قطع نامه اعلام شد. در اين قطع نامه، دو طرف درگير به آتش بس فوري و خودداري از به كارگيري زور دعوت شدند. هم چنين، در اين كنفرانس، هيئت كشور به عنوان اعضاي كميته حسن نيت براي ميانجي گري به منظور پايان دادن به جنگ انتخاب و موافقت كردند كه در صورت نياز، نيروهاي اسلامي را براي نظارت بر آتش بس تشكيل دهند، اما دولت ايران با همان استدلال هاي پيشين خود مبني بر اين كه فقط در صورت عقب نشيني كامل نيروهاي عراقي به مرزهاي قبل از جنگ و عدم مداخله در امور داخلي ايران حاضر به پذيرفتن آتش بس و مذاكره است، از تصميمات اجلاس سران كنفرانس اسلامي استقبال نكرد و عملا اين تلاش نيز بي نتيجه ماند. [64] .

اما عدم استقبال دولت ايران از تصميمات كنفرانس طائف موجبات تعطيلي فعاليت هاي كميته حسن نيت اسلامي - كه بعدها به كميته صلح تغيير نام داد - را فراهم نياورد؛ بنابراين، پس از پايان كار كنفرانس، اين كميته فعاليت هاي ديگري را براي پايان دادن به جنگ آغاز كرد. هشت عضو كميته عبارت بودند از: رؤساي جمهور كشورهاي گينه، گامبيا، تركيه، بنگلادش، پاكستان، سنگال، رئيس سازمان آزادي بخش فلسطين و دبير كل سازمان كنفرانس اسلامي، رياست

اين كميته را احمد سكوتوره، رئيس جمهور گينه، بر عهده داشت. نخستين سفر كميته حسن نيت اسلامي به تهران و بغداد در 10 اسفند ماه 1359 انجام شد. [65] .

در بغداد، به اعضاي كميته گفته شد كه نيروهايشان را از اراضي ايران خارج نخواهند كرد، مگر آن كه ايران به طور كامل حقوق اعراب و حقوق ملي عراق را به رسميت بشناسد. در ايران نيز، رجائي پس از دومين مرحله مذاكره با اعضاي كميته اعلام كرد كه جنگ تا اطمينان كامل از قطع تجاوز و محو آثار آن ادامه خواهد يافت. [66] كميته مزبور پس از پايان سفرش، نخستين طرح صلح خود را كه در آن مفادي چون احترام به تماميت ارضي، عدم تصرف اراضي با اعمال زور، آتش بس، عقب نشيني به مرزهاي قبل از جنگ و چگونگي استفاده دو طرف از آبراه شط العرب (اروند رود) و نظارت ناظران نظامي سازمان كنفرانس اسلامي بر آتش بس و عقب نشيني گنجانده شده بود، ارائه داد. دولت ايران در پاسخ، خواستار عقب نشيني به مرزهاي بين المللي، حل و فصل اختلافات براساس قرارداد 1975 الجزيره و تعيين دادگاهي براي معرفي متجاوز و صدور حكم شد. عراق نيز چند روز پس از واكنش ايران، ديدگاه هاي خود را به شرح زير اعلام كرد:

1) ايران طبق قوانين بين المللي و با هدف كشتيراني از شط العرب استفاده كند؛

2)قبول آتش بس، مشروط بر اين است كه ايران نيز اقدام مشابهي انجام دهد؛

3) قبل از توافق بر سر نكاتي كه جنگ را به وجود آورده، عقب نشيني امكان ندارد؛

4)خطوط مرزي

كه نيروهاي عراقي به آن عقب نشيني مي كنند مرز قانوني است؛ و

5) عراق آتش بس و عقب نشيني را تحت نظارت ناظران نظامي سازمان كنفرانس اسلامي مي پذيرد.

اعضاي كميته مزبور طي دو سفر ديگر به ايران و عراق، با ايجاد تغييراتي در طرح صلح اول، طرح ديگري را نيز ارائه دادند، ولي به علت اصرار دو طرف بر ديدگاه هايشان، فعاليت كميته صلح اسلامي نتيجه خاصي در پي نداشت. [67] تنها نتيجه ظاهري سومين سفر اعضاي كميته صلح اسلامي اين بود كه عراق رسيدگي به اصل تجاوز را پذيرفت. [68] .

هر چند تلاش هاي سازمان كنفرانس اسلامي در سال هاي بعد نيز هم چنان ادامه يافت و در دوره نخست وزيري رجائي نيز، بار ديگر مسئله جنگ در 15

[ صفحه 77]

خرداد 1360 در دوازدهمين اجلاس وزيران خارجه سازمان مزبور در بغداد مورد بررسي قرار گرفت، [69] اما به علل بسياري از جمله جانبداري آشكار اعضاي سازمان از عراق و ناديده گرفتن حقوق ايران، فعاليت هاي دامنه دار سازمان كنفرانس اسلامي به نتيجه مثبتي منجر نشد و جنگ هم چنان ادامه يافت.

مزبور نيز مانند سازمان كنفرانس اسلامي به دلايل مختلف، از جمله عدم قاطعيت و عدم محكوم كردن تجاوز آشكار عراق به قلمروي ايران و از طرفي اصرار هر دو طرف درگير بر مواضع و ديدگاه هاي خود، عملا كاري از پيش نبرد و موفقيتي كسب نكرد. [70] .

رجائي نخست به واكنش هاي جنبش عدم تعهد بيشتر اميد داشت و حتي قدرت اجرايي آن را به دليل اتكا به خود و عدم تعهد در برابر ابرقدرت ها، به مراتب بالاتر و بيشتر از سازمان ملل متحد مي دانست، اما سكوت طولاني و بي طرفي اعضاي آن در مقابل تجاوزهاي آشكار عراق به تماميت ارضي ايران و ناديده گرفتن حقوق انساني و غيره باعث شد تا ديدگاه دولت مردان ايراني، به ويژه رجائي نسبت به سازمان مزبور تغيير يابد. رجايي در اين زمينه گفت:

«پيوستن ما به كشورهاي غيرمتعهد با يك اميدي بود كه فكر مي كرديم كشورهاي غير متعهد از يك موضع انقلابي با مسائل برخورد كنند، اما در حال حاضر، كه با هم هستيم، اكثر آنها را بي طرف در جنگ ديديم و اين موضوع براي ما غيرقابل قبول است ومن گسترشي در روابطمان نمي بينم، مگر اين كه دليل قانع كننده اي براي اين كار پيدا كنم.» [71] .

وي در ملاقات با نماينده ويژه خانم گاندي، نخست وزير هند، نيز گفت:

«كشور هند به عنوان يك كشور مبارز بايد تجاوز عراق به ايران را محكوم كند؛ زيرا، بي طرف ماندن در مقابل تجاوزگر در حقيقت پذيرفتن تجاوز است.» [72] .

نيز براي ميانجي گري و صلح به ايران سفر كردند.

در مهرماه 1359، كورت والدهايم، دبير كل وقت سازمان ملل، نماينده اي را به ايران و عراق اعزام كرد تا شايد براي پايان دادن به جنگ راه حل مناسبي را كه مورد رضايت هر دو طرف باشد، پيدا كند. اين نماينده، اولاف پالمه، نخست وزير سوئد بود كه از مهر 1359 تا 1361 مجموعا پنج بار به منطقه سفر كرد. نتيجه ملموس سفرها و تلاش هاي وي، آزادي تعدادي از اسيران جنگي دو كشور بود نه بيش از اين. [73] واكنش رجائي به تلاش هاي حسن نيت اولاف پالمه نيز مانند واكنش هاي پيشين او بود.

«آمدن ايشان به ايران با موافقت شوراي عالي دفاع مي باشد، اما ما قبلا گفته ايم كه اگر كسي مي خواهد در مورد خاتمه جنگ صحبت بكند بهتر است كه به عراق برود، چون ما نه جنگ را شروع كرده ايم و نه بمبي بر سر كسي ريخته ايم كه راجع به آن صحبت كنيم... آمدن پالمه به تهران چيزي را عوض نمي كند، جز اين كه آثار تجاوز صدام را ببيند وگرنه اصل تجاوز بر كسي پوشيده نيست.» [74] .

در مجموع، تلاش ها و سفرهاي متعدد هيئت هاي صلح به ايران و عراق نتيجه درخور توجهي در پي نداشت؛ زيرا، بيشتر آنها نتوانستند، اصل بي طرفي را رعايت و علي رغم وضوح تجاوز عراق به قلمروي ايران، نامي از تجاوز و تجاوزگر نبردند. افزون بر اين، اصرار دو طرف درگير بر مواضع و ديدگاه هاي خود، از ديگر عوامل بي نتيجه ماندن تلاش هاي صلح بود. البته، اين نكته را نيز نبايد ناديده گرفت كه دولت عراق از موضعگيري هاي ايران بيشترين

بهره برداري تبليغاتي و سياسي را به عمل آورد و سعي كرد كه ايران را جنگ طلب و عامل اصلي تداوم جنگ معرفي كند. بر اين اساس، به تدريج دولتمردان ايراني، از

[ صفحه 78]

جمله رجائي موضوع مفيد نبودن آمد و رفت هيئت هاي صلح را مطرح كردند و آن را باعث فرصت سازي براي عراق براي تداوم تجاوز در سايه مذاكرات صلح و تخفيف روحيه سپاهيان ايراني اعلام كردند. [75] .

مؤثر واقع شد. از سوي ديگر، رجائي موضع ليبي را در محكوم كردن صريح تجاوز عراق به ايران ستود.

اتحاد و همبستگي نيروهاي نظامي كلاسيك ومردمي و غيره، نقش به سزايي در تغيير موازنه جنگ به نفع ايران ايفا كرد. گذشت زمان نيز انديشه هاي وي در مردمي كردن جنگ و تلاش براي خودكفايي نظامي را ثابت كرد.

در زمينه سياست خارجي جنگ نيز، موضعي مشخص، قاطع و انقلابي در پيش گرفت او كه معتقد بود تجاوز نيروهاي عراقي به تماميت ارضي ايران براي نابودي انقلاب اسلامي ايران مي باشد، سعي كرد از جنگ ناخواسته، بيشترين بهره برداري را به نفع انقلاب بكند. در سازمان هاي بين المللي از جمله سازمان ملل متحد و جنبش غير متعهد به معرفي چهره واقعي متجاوز و وضعيت تحميل شده بر ايران پرداخت. و در قبال تلاش هاي متفاوت بين المللي براي برقراري صلح بين ايران و عراق نيز، رويه اي آشتي ناپذير در پيش گرفت و برقراري آتش بس و مذاكرات صلح را به عقب نشيني كامل نيروهاي عراقي از قلمروهاي اشغالي ايران منوط كرد و چون عراق به اين خواسته تن نداد، رجائي نيز پذيرش آتش بس و مذاكره را بدون كم ترين ترديدي رد كرد.

دفاع، 1368، صص 339 - 340.

[5] محمد دروديان؛ جنگ؛ بازيابي و ثبات؛ تهران: مركز مطالعات و تحقيقات جنگ، 1378؛ صص 37 - 42.

[6] هاشم آغاجري؛ «منظومه فكري شهيد رجايي» عصر ما؛ سال ششم، ش 127 ، 10 / 6 / 1378 ، ص 7.

[7] محمد امجد؛ ايران از ديكتاتوري سلطنتي تا دين سالاري؛ ترجمه حسين مفتخري، تهران: مركز بازشناسي اسلام و ايران، 1380، ص 232.

[8] دروديان؛ پيشين؛ صص 93 - 102.

[9] مسعود سفيري؛ حقيقت ها و مصلحت ها؛ تهران، نشر ني، 1378، ص 72.

[10] شهيد رجايي اسوه صبر و استقامت؛ ج 1، به كوشش واحد فرهنگي بنياد شهيد انقلاب اسلامي، تهران: واحد فرهنگي بنياد شهيد انقلاب اسلامي، 1362، صص 172 - 174.

[11] فرزند ملت در آئينه انقلاب اسلامي؛ ج 1، به كوشش هيئت تحريريه واحد فرهنگي بنياد شهيد انقلاب اسلامي، تهران: شركت سهامي چاپخانه وزارت ارشاد اسلامي، 1361، صص 94 - 91.

[12] «شهيد رجائي و جنگ تحميلي» پيام انقلاب؛ ش 67 (27 / 6 / 1361)، صص 12 - 13.

[13] فرزند ملت...، پيشين؛ ج 1، صص 208 - 212.

[14] مهدي انصاري؛ روزشمار جنگ ايران و عراق (كتاب چهارم؛ هجوم سراسري)؛ تهران؛ مركز مطالعات و تحقيقات جنگ، 1372، ص 393.

[15] فرزند...؛ پيشين؛ ج 1، صص 253 - 254.

[16] پيام انقلاب (مصاحبه با رجائي)؛ سال دوم، ش 25، 11 / 11 / 1359 ، ص 18.

[17] مركز مدارك فرهنگي انقلاب اسلامي؛ صحيفه نور؛ ج 12، تهران: انتشارات شركت سهامي چاپخانه وزارت ارشاد اسلامي، 1361، صص 78 - 79.

[18] مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني (س)؛ صحيفه امام؛ ج 13، تهران: مؤسسه تنظيم ونشر آثار امام خميني، 1378، صص

263 - 264.

[19] «يادنامه شهداي هشتم شهريور» سروش؛ سال چهارم، ش 159 ، 6 / 6 / 1361 ، ص 64.

[20] پيام انقلاب (مصاحبه با رجائي)؛ سال دوم، ش 25 ، 11 / 11 / 1359 ، ص 16.

[21] غلامعلي رجائي؛ سيره شهيد رجائي؛ تهران، نشر شاهد، 1377، ص 687.

[22] روزنامه جمهوري اسلامي؛ ش 478 ( 7 / 11 / 1359) ، ص 9.

[23] «ستاد بسيج اقتصادي كشور چه مي كند و چه مشكلاتي دارد؟» كيهان، ش 11211 ، 11 / 11 / 1359 ، ص 8.

[24] شهيد رجائي اسوه...؛ پيشين، صص 332 - 334.

[25] شجاع الدين ميرطاوسي؛ يادواره شهيد محمدعلي رجائي؛ ج 1، تهران: نهضت زنان مسلمان، 1361، ص 246؛ محمد كردزاده كرماني؛ اقتصاد سياسي جمهوري اسلامي ايران، تهران، دفتر مطالعات سياسي و بين المللي، 1380، صص 86 - 91.

[26] غلامعلي رجائي؛ پيشين؛ ص 693.

[27] شهيد رجائي اسوه...؛ پيشين؛ ص 333.

[28] روزنامه كيهان؛ ش 11360، 26 / 5 / 1360 ؛ ص 11.

[29] غلامعلي رجائي؛ پيشين؛ ص 694.

[30] همان؛ صص 690 - 691.

[31] فرزند ملت...؛ پيشين؛ ص 257.

[32] «شهيد رجائي و جنگ تحميلي» پيام انقلاب، ش 67 ، 27 / 6 / 1361 ، ص 12.

[33] گزارش سفر؛ تهران، دفتر تحقيقات و انتشارات نخست وزيري، 1359، صص 7 - 9.

[34] عليرضا ازغندي؛ سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران؛ تهران: نشر قومس، 1381، ص 12.

[35] روزنامه كيهان؛ ش 11326 ، 15 / 4 / 1360 ؛ ص 15.

[36] روزنامه جمهوري اسلامي؛ ش 603 ، 15 / 4 / 1360 ، ص 1.

[37] «سياست خارجي در جنگ» پيام انقلاب؛ سال دوم، ش 41 ، 28 / 6 /

1360 ؛ صص 74 - 75.

[38] روح الله رمضاني؛ چارچوبي تحليلي براي بررسي سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران، ترجمه عليرضا طيب؛ تهران: نشر ني، ص 19.

[39] شهيد رجائي اسوه...؛ پيشين؛ ج 2، ص 580.

[40] گزارش سفر؛ پيشين؛ صص 11 - 12.

[41] علي اكبر ولايتي؛ تاريخ سياسي جنگ تحميلي عراق عليه جمهوري اسلامي ايران،؛ تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1376، ص 63.

[42] همان؛ ص 64. به نقل از:

United Nations Daily Press Briefing، 22 Sep. 1980.

[43] عباس هدايتي خميني؛ شوراي امنيت و جنگ تحميلي عراق عليه جمهوري اسلامي ايران؛ تهران، دفتر مطالعات سياسي و بين المللي، 1374؛ ص 70.

[44] همان؛ صص 72 - 73.

[45] روزنامه اطلاعات؛ ش 16253 ، 12 / 7 / 1359 ، ص 10.

[46] علي اكبر عليخاني؛ «مواضع و عملكرد نظام بين الملل در قبال جنگ عراق عليه ايران» انقلاب اسلامي، جنگ تحميلي و نظام بين الملل (مجموعه مقالات)؛ تهران: مركز چاپ و نشر سازمان تبليغات اسلامي، 1376، صص 145 - 146.

[47] مرتضي منطقي؛ نگاهي به هشت سال جنگ تبليغاتي؛ تهران: جهاد دانشگاهي دانشگاه تهران، 1372، ص 65.

[48] انصاري؛ پيشين؛ ص 145.

[49] ولايتي؛ پيشين؛ صص 75 - 79.

[50] شهيد رجائي و جنگ تحميلي؛؛ پيشين؛ ص 13.

[51] انصاري؛ پيشين؛ ص 393.

[52] گزارش سفر؛ پيشين؛ صص 15 - 16.

[53] همان؛ صص 23 - 27.

[54] عليخاني؛ پيشين؛ ص 146.

[55] ولايتي؛ پيشين؛ صص 79 - 80.

[56] همان؛ ص 80.

[57] «تلاش هاي ديپلماتيك بين المللي براي پايان دادن به جنگ تحميلي عراق با ايران» كيهان؛ ش 11255 ، 22 / 1 / 1360 ، ص 5.

[58] روزنامه جمهوري اسلامي؛ ش 382 ، 6 / 7 / 1359 ؛ ص 10.

[59]

«شهيد رجائي و جنگ تحميلي»؛ پيشين؛ ص 13.

[60] ولايتي؛ پيشين؛ صص 80 - 81.

[61] صحيفه امام؛ ج 13؛ پيشين؛ صص 282 - 285.

[62] روزنامه كيهان؛ ش 11124 ، 1 / 8 / 1359 ، ص 16.

[63] ولايتي؛ پيشين؛ صص 81 - 82.

[64] همان؛ صص 82 - 83.

[65] روزنامه كيهان؛ ش 11228 ، 10 / 12 / 1359 ، ص 2.

[66] همان؛ ش 11232 ، 14 / 12 / 1359 ، ص 12.

[67] ولايتي؛ پيشين؛ صص 85 - 86.

[68] روزنامه كيهان؛ ش 11248 ، 11 / 1 / 1360 ، ص 10.

[69] عليخاني؛ پيشين؛ ص 163.

[70] ولايتي؛ پيشين؛ صص 157 - 160.

[71] شهيد رجائي اسوه...؛ پيشين؛ ص 214.

[72] روزنامه كيهان؛ ش 11132 ، 12 / 8 / 1359 ، ص 11.

[73] ولايتي؛ پيشين؛ صص 78 - 79.

[74] شهيد رجائي اسوه...؛ پيشين؛ ص 326.

[75] «شهيد رجائي و جنگ تحميلي»؛ پيشين؛ ص 13.

[76] روزنامه كيهان؛ ش 11205 ، 12 / 11 / 1359 ، ص 3.